«من حقیقت را می‌گویم و حقیقت وحشی و خطرناک است» نوال سعداوی
فریدا فراز
این سخنان نوال سعداوی است که در ۲۱ مارس ۲۰۲۱ در سن ۸۹ سالگی درگذشت. نوال نه تنها در مصر و خاورمیانه بلکه در جهان به عنوان زنی فمینست، نویسنده، رمان نویس، جامعه شناس، پزشک و فعال اجتماعی که تجربیات مبارزاتی و دیده گاه‌های خود را در کتاب‌ها، داستان‌ها و مقالات متعدد منعکس کرده بود، شناخته می‌شد.
نوال سعداوی در ۲۷ اکتبر ۱۹۳۱ در دهکده‌ای در حومه قاهره متولد شد. دومین فرزند از خانواده‌ای با ۹ فرزند بود. اولین رمانش را در سن ۱۳ سالگی نوشت. اولین تجربه تلخ ش بنابر گفته خود او این بود که خانوده ش تلاش بسیار کردند که او را در سن ۱۰ سالگی مجبور به ازدواج کنند. اما نوال ایستادگی کرد و به پشتیبانی مادرش موفق شد تن به این ازدواج اجباری ندهد. او می‌گوید در همان دوران کودکیم دریافتم که ارزش دختر‌ها نسبت به پسرها با فرهنگ حاکم در مصر، بی‌ارزش است. این بی‌ارزشی از زبان مادر بزرگش چنین بیان شده بود: «یک پسر حداقل به پانزده دختر می‌ارزد و دختران آفت جامعه هستند».
در جامعه‌ای همانند مصر، ناقص‌سازی اندام جنسی کودکان دختر و زنان جوان تحت نام «ختنه» در حافظت از سنت‌های ضد زن قدمت طولانی دارد. اکثر کودکان دختر و زنان جوان در این کشور طی قرن‌ها اندام‌شان مثله شده است. این جنایت بر نوال سعداوی نیز اعمال شد. نوال کتاب «چهره پنهان حوا: زنان در جهان عرب» که بر خاسته از تجارب زندگی و پزشکی ش در شهر‌ها و روستا‌های مصر بود را در مورد مثله کردن اندام جنسی زنان در سال ۱۹۷۷ منتشر کرد. نوال روش شنیع و جنایت‌کارانه این کار و تجربه دردناک خود را در شش سالگی در کف حمام در حالی که مادرش در کنارش بود با خشم و نفرت توصیف می‌کند. او در تمام طول عمرش مبارزه علیه ناقص‌سازی اندام جنسی زنان حتی پس از «غیر قانونی» شدن این عمل زن ستیزانه در سال ۲۰۰۸ در مصر، ادامه داد. چرا که به درستی می‌دانست که حتی غیر قانونی شدن «ختنه» کودکان دختر و زنان به معنای از بین رفتن این عمل به شدت ضد انسانی و ضد زن نیست.
نوال سعداوی در طول عمر پر بارش آثار زیادی را در خدمت به برابری جنسیتی به نگارش در آورد. بیش از ۵۰ کتاب با زبانی بی‌پروا نوشت. کتاب هائی هم چون «زن و جنسیت»، «چهره عریان زن عرب»، «زن، دین و اخلاق»، «زن جائی در بهشت ندارد»، «من به شما تف می‌کنم، گزارش زنی در نقطه صفر»، «دو زن در یک زن»، «بنیاددگرائی علیه زنان»، «خاطرات یک زن پزشک» و… بسیاری از کتاب‌ها و مقالات مهم نوال سعداوی به ۴۰ زبان از جمله به فارسی برگردانده شده است.
یکی از پر جنجال‌ترین کتاب‌های نوال کتابی است که در سال ۱۹۷۲ به نام «زن و سکس» نوشت. در این کتاب با صراحت و با جرئت از سکس، جسم زن، اعضای تناسلی زن، بکارت زن و… سخن گفت و این گونه جامعه پدر سالار را به نقد کشید. به همین دلیل از سمت مدیریت بهداشت عمومی در وزارت بهداری مصر بر کنار شد. در سپتامبر ۱۹۸۱ در دوران ریاست جمهوری انورسادات به مدت سه ماه زندانی شد. در زندان وسایل مورد نیاز نوشتن برای نوال ممنوع بود، وی با مداد ابروی یکی از زندانیان روی کاغذ توالت به نوشتن خاطرات ش پرداخت. مبارزات سعداوی علیه مثله کردن زنان، قتل ناموسی و اعتقاد بر این که مذهب ابزاری در دست طبقات حاکم است، اسلام گرایان را خشمگین می‌ساخت و به همین دلیل هم همواره مورد تهدید آنان قرار داشت. این پژوهشگر حقوق زنان از دین، استعمار و دوریی غربی‌ها و علیه حجاب اجباری در کشورهای اسلامی و کالا بودن زن در غرب افشاگری می‌کرد. نوال راه پر پیچ و خمی را طی کرد و در پیمودن این راه زندانی، تبعید و تهدید را به جان خرید و هرگز تا آخر عمر دست از مبارزه برای آزادی و برابری زنان بر نداشت.
یکی از انتقادهای نوال به فمینیست‌های غربی این بود که فمینست‌های غربی پیوندی را بین فرودستی زنان با ستم طبقاتی نمی‌بینند. در مصاحبه با کانال ۴ تلویزیون در انگلستان این انتقاد را این گونه طرح می‌کند: «فمینسیم یک ابداع غربی نیست. بر خلاف آن چه که خیلی‌ها فکر می‌کنند، زنان آمریکایی فمینیسم را نساخته اند. نه، فمینیسم در فرهنگ و مبارزات زنان در تمام جهان تبلور دارد. ما باید زنان را از نظر اقتصادی، اجتماعی، روانشناختی، جسمی و مذهبی آزاد کنیم. ما فمینیسم خود را فمینیسم تاریخی – سوسیالیستی می‌خوانیم. این شعار ما بود. چرا که ما تاریخ خوانده‌ایم و فهمیده‌ایم که سرکوب زنان محدود به مصر یا زنان عرب نیست. یک امر تاریخی است. در همه جا وجود دارد. در همه کشورها. زنان در تمامی ادیان شورش می‌کردند. در هند، در مصر، در آیین هندوها، در یهودیت، در مسیحیت، در اسلام، زنان برای حقوق خود می‌جنگیدند. ما خود را سوسیالیست می‌نامیم چرا که ما مخالف سرکوب طبقاتی هستیم. ما مخالف سرمایه داری هستیم. چرا که سرمایه داری به پدرسالاری پیوند خورده است. ما مخالف پدر سالاری هستیم، نه مردها و….»
نوال سعداوی در جنبش معروف به «بهارعربی» شرکت فعالانه داشت و در سال ۱۹۹۶ خود را کاندیدای ریاست جمهوری کرد. اگر چه جنبه عمده زندگی و فعالیت او در خدمت به زنان و رهایی از ستم جنسیتی بود، اما جوانب نادرستی هم در رویکردش به طور مثال نسبت به معنا و مفهوم واقعی «انقلاب» به ویژه پس از «بهارعربی» منعکس بود.
نوال طعم تلخ زندگی و تفاوت ش را با پسرها از همان زمان کودکی، چشید و به قول خودش این باعث شد که در «ذهن او مانند خزه در دریا، ریشه دواند» و همین مساله انگیزه مبارزه اجتماعی، سیاسی و فرهنگی او را در تمام عمر تشکیل داد.
نوال سعداوی در خاطرات ش می‌نویسد که او، زیر بار «کشوری که آزادی و احساس غرور را از او می‌گیرد؛ به همسری که برابری با او را نمی‌پذیرد؛ و به خدائی که او را تنها نیمه انسان خلق کرده» نمی‌رود. وقتی مجری بی‌بی سی در مصاحبه در سال ۲۰۱۸ به او پیشنهاد کرد که لحن انتقادهای خود را ملایم کند، نوال در پاسخ چنین گفت: «نه. من باید صریح تر، تهاجمی‌تر باشم، چون جهان دارد پرخاشگرتر می‌شود، و ما به مردمی نیاز داریم تا با صدای بلند علیه بی‌عدالتی صحبت کنند. من با صدای بلند حرف می‌زنم، چون عصبانی هستم».
یاد نوال و تمام زنان مبارزی که بر علیه هر شکلی از ستم و استثمار، در مقابل بی‌عدالتی‌ها ایستادگی و مقاومت کردند. گرامی باد!
نشریه هشت مارس شماره ۵۳
ژوئن ۲۰۲۱/ خرداد ۱۴۰۰